Ағартушы немесе жауыз. Жəңгір хан ордасы саяхатшыларды несімен қызықтырады?

25 марта 2020 09:15

Батыс Қазақстанның ең көрнекті тарихи орындарының бірі - Бөкей ордасы деп атауға болады. Ол Оралдан батысқа қарай 600 шақырым жерде орналасқан Орда ауылында. Бірақ дайын болыңыз, бастапқыда қызықты мәдени демалыс ретінде жоспарланған сапар Батыс Қазақстанның жолсыз жерлерінде экстремалды турға айналуы әбден мүмкін. Almaty Nomad туристік клубы және Tengritravel.kz Қазақстандағы туризм тақырыбын жалғастырады.

Бөкей ордасы алғаш құрылған күннен бастап Ресей империясының құрамына кірді. Бұл ұзаққа созылмады - 1801 жылдан 1845 жылға дейін. Осындай қысқа мерзім ішінде ол біздің еліміздің тарихына елеулі үлес қосты.

Бөкей (немесе Ішкі) ордасының тарихы мынадай: 1799 жылы Сұлтан Бөкей император Павел I өзіне бағынышты кейбір қазақтардың Жайықтың оң жағалауына (яғни, Орал мен Еділ арасындағы Қазақстанның еуропалық бөлігіне) көшуіне рұқсат етуді сұрады. Дәл сол кезде бұл аумақ бос болды, 1771 жылы Транс-Еділ қалмақтары Қытайға қашып кетті. Ол екі жылдан кейін 1801 жылы ғана рұқсат алады. Содан кейін 5 мың түтінмен (бұл шамамен 22 мың адам) Орда ауылына қоныс аударады. Кейінірек оларға тағы 1265 түтін (8 мыңнан астам адам) қосылады. Бөкейдің қоныс аударуы тарихта өз ізін қалдырды, өйткені бұл Азиядан Еуропаға халықтардың соңғы қоныс аударуы болған!

Бөкей ордасында тек екі билеуші - алдымен Бөкейдің өзі, содан кейін оның баласы Жәңгір билік құрды. Жәңгір хан көптеген жетістікке жетеді. Сонымен, оның талабымен көшпелі қазақтар отырықшы өмір салтына көшті. Жәңгір адамдарға қазбалар, қоралар, сарайлар салу қажеттілігі мен пайдасын ұғындырды. Мысалы, 1828 жылы ол өзінің резиденциясын тұрғызды. Бастапқыда оған үй, қонақ бөлмелері, қару-жарақ, баспахана, тұрақты және тұрғын үй кірді. Өкінішке орай, осы уақытқа дейін осы үлкен ғимараттар кешенінен тек қару-жарақ палатасы ғана қалды. Қалған бөліктері іргетастан бастап қалпына келтірілді.

Оның резиденциясының айналасынан кішігірім қала пайда болды. ХХ ғасырдың басында түсірілген фотосуретте Жәңгір хан резиденциясының қасында қанша үй тұрғызылғандығы көрсетілген. Ал бүгінде XIX ғасырдан сақталған үйлер бар.

Жәңгір хан ағартушылық қызмет те атқарған. Сонымен, Бөкей ордасында ол өз мектебін ашты. Ол үшін ол императорға арнайы хат жазып, Ресейдің жоғары мектептерінде қазақ балаларын оқытуға рұқсат алды. Император рұқсат берді, бірақ бір шарт бойынша: балалар бастауыш мектепте орыс тілінде оқу қажет. Сондықтан олар Жәңгір хан мектебінде бірден екі тілде - қазақ және орыс тілдерінде сабақ берді. Біздің гид Айнаштың айтуынша, көп адамдар "бізді орысқа айналдырмақшы" деп сеніп, бұл мүмкіндіктен бас тартты.
Бірақ Жәңгір бәріне үлгі көрсетіп, өз балаларын және өзіне жақын адамдардың балаларын мектепке берді. Содан кейін ғана мектепке деген сенім артты. Өкінішке орай, бүгінгі күнге дейін бұл мектеп сақталмады. Тек бір мұғалімнің үйі ғана сақталған (суреттің ортасында).

Бөкей ордасында "Қазақстан" газеті де шығып тұрды. Гидтер оның қазақ атымен бірінші шыққанына сенімді. Бұған дейін мұнда қазақтарды қырғыз деп атаған. Ханның бас кеңсесінде газетті басып шығаратын үлкен баспахана болды. Өкінішке орай, ол газеттің тек 18 нөмірін ғана шығарып үлгерді. Содан кейін жабылып қалды.

Бөкей ордасының жетістіктерінің бірі - қазынашылық, яғни ақша мекемесі болып табылады. Жетекшіміз Айнаштың айтуынша, Жәңгір хан штаб-пәтерде халықаралық көрме ұйымдастыруға шешім қабылдайды. Бүкіл әлемнің саудагерлері Ордаға ағылады. Жергілікті халықтың ақшасы болмағандықтан, олар шетелдік тауарларды қойға айырбастап отырды. Айырбастау көбінесе жергілікті тұрғындар үшін қолайсыз болды. Содан кейін хан қаржылық келісімдер мен баламалы айырбас үшін жауап беретін жеке бөлім құруға шешім қабылдады. Сол кездегі монеталар мен банкноттар, сондай-ақ сейф Бөкей ордасының мұражайында сақталған. Қазынашылық қазіргі банктің прототипі болды деді жобаның ғылыми кеңесшісі, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың дінтану және мәдениеттану кафедрасының профессоры Қалимаш Бегалинова.

Бөкей ордасы мұражайындағы ең қызықты экспонат "Қару-жарақ" палатасы деуге болады. Мұнда хан ұрпақтан-ұрпаққа берілетін ең жақсы қару-жарақтарды орналастырды.

Ханның тағы үйдің екінші қабатының ортасында орналасқан. Мұнда ол елшілер мен жергілікті қонақтарды қабылдады. Көрші бөлмеде оларды қымыз және ұлттық тағамдармен сыйлаған.

Төменде оның бірнеше жеке кабинеттері, кітапхана бар.

Сүйікті әйелі Фатиманың бөлмесі. Оның бірнеше әйелі болған.

Экскурсия барысында гидтер Жәңгір ханның осы заттарға мүлдем қатысы болмауы мүмкін дейді. Ол қайтыс болғаннан кейін, қару-жарақ, зергерлік бұйымдар мен жиһаздарды мұрагерлері бөліп алады. Сондықтан экспонаттардың орнында сол кезден сақталған көшірмелер болуы да мүмкін.

Бір қызығы, Жәңгірдің неден өлгенін ешкім білмейді. Кем дегенде үш нұсқасы бар: біреуі оны шаштараз өлтірді десе, ал басқасына сәйкес, ол инсульт алды. Уланудың нұсқасы халық арасында кең таралған. Ханның сегіз баласы болды. Сахиб-Керейді таққа отырғызбақшы ниетте дайындады. Ол кезде ол 16 жаста еді, бірақ өкінішке орай, ол көп ұзамай Санкт-Петербургтен Ордаға бара жатып қайтыс болады. Жәңгірдің басқа да балалары болғанына қарамастан, Бөкей ордасында хан атағы көп ұзамай жойылады.

Жәңгір ханға деген көзқарас екіұшты, бір жағынан, ол алдыңғы қатарлы көреген саясаткер, полиглот, бірнеше тілдерді жетік меңгерген, қазақ даласының реформаторы болған. Бөкей Ордасының басшылығымен Қазақстандағы алғашқы мектеп, банк, дәріхана, баспахана, аурухананың ашылуы, сондай-ақ көшпелі өмір салтынан отырықшы өмірге көшуі туралы айтылады. Екінші жағынан, Жәңгір хан көбінесе өзімшіл адам ретінде бейнеленген. Ол жерге деген көзқарасты өзгертті, оның бағасын анықтады. Алдымен ол жай жерлерді жеке меншікке берді. Уақыт өте келе ол оны ақшаға сата бастады. Мұндай саясат көптеген адамдардың жер сатып алуға мүмкіндігі болмай, жұмыссыз қалуына әкеп соқты.

Оның үстіне, сол кезде қазақтарға Жайық, Еділ және Каспий теңізі маңында қоныстануға тыйым салынған болатын. Сондай-ақ, онда мал суаруға тыйым салынды. Осының бәрі, сайып келгенде, Жәңгірдің орыс әскерлерінің көмегімен басып тастаған Исатай Тайманов пен Махамбет Өтемісов бастаған халық көтерілісіне әкелді.

Жәңгір ханға қандай көзқарас болмасын, оның қаласы елдің батысындағы ең жақсы туристік орындардың бірі екенін мойындау керек. Күн сайын мұнда бірнеше топтар келеді. Тек Қазақстаннан ғана емес, орыстар, шетелден келген қонақтар көп. Бір қарағанда таңқаларлық емес. Бірақ жол жағдайын және жергілікті инфрақұрылымды ескере отырып, Бөкей Ордасына экскурсия нағыз экстремалды сапар. Орал қаласынан шығатын жолдан Дина Нұрпейісованың туған жері Жанғала ауылына дейін ғана асфальт жол төселген. Ары қарай 300 шақырымнан астам автомобиль жолымен жүреді. көз алдына шаң мен құм ғана шалынады.

Көліктердің орташа жылдамдығы сағатына 60 шақырым. Біздің топтың Оралдан Бөкей Ордасына жасаған сапары он сағатты құрады. Олар автобустан түскенде өздерін басынан аяғына дейін құм мен шаң қаптаған бір үңгірлердегі ежелгі адамдардай сезінді. Балалрды жол әбден соғып тастағаны анық. Екі күндік турдан кейін жасалатын қорытынды: сапарға шықпас бұрын бәрін жақсылап кесіп-пішу керек. Біз тек елі мен мәдениеттің тарихын сүйетіндерге сапар шегуді ұсынамыз. Егер сіз Орда ауылына жиналсаңыз, айналасында ешқандай дүкен болмағандықтан, салқын су мен жеңіл-желпі тағамдарды алып алғаныңыз дұрыс. Сондай-ақ шыдамдылық қажет, өйткені алда болатын жол ұзақ және қиын.