Үш жүздің ханы Абылай хан өмірінен 10 таңғажайып дерек

Абылай хан - қазақ тарихындағы ең жарқын тұлғалардың бірі. Алматыдағы Шет тілдер университеті оның есімімен аталды, еліміздің әртүрлі қалаларында атында көшелер, ескерткіштер орнатылды, мұражайлар жұмыс істейді. Бірақ біз ұлы мемлекет қайраткері туралы қаншалықты білеміз? Tengritravel.kz Абылай хан жайлы таңғаларлық 10 дерекпен таныстырады.

Абылай хан - қазақ тарихындағы ең жарқын тұлғалардың бірі. Алматыдағы Шет тілдер университеті оның есімімен аталды, еліміздің әртүрлі қалаларында атында көшелер, ескерткіштер орнатылды, мұражайлар жұмыс істейді. Бірақ біз ұлы мемлекет қайраткері туралы қаншалықты білеміз? Tengritravel.kz Абылай хан жайлы таңғаларлық 10 дерекпен таныстырады.

Абылай ханның шын есімі

Сонымен, бір нұсқа бойынша Абылайдың шын аты - Әбілмансұр. 1711 жылы Көркем Уали-Сұлтанның отбасында дүниеге келген. Ұлы ханды дүниеге түрікмен күң әкелді.

Басқа нұсқа бойынша, Әбілмансұр - лақап ат. Парсы тілінен аударғанда "жеңімпаз", "жеңілмейтін" деп аударылады. Атақты Темірланды да Әбілмансұр-Темірлан деп атаған. Абылай ханның аты бала кезінен де Абылай болды, деп тұжырымдайды М. Қозыбаев ат. СҚМУ-нің профессоры Зарқын Тайшыбай. Оның шын есімі - Абылай Мұхаммед Баһадүр Сұлтан. Дәл осы ат оның атақты сұлтандық, кейінірек хан мөріне жазылған. Ал ол 1711 жылы емес, екі жылдан кейін - 1713 жылы дүниеге келді. Абылай ханның атасы да Абылай деп те аталған. Оның тағы бір лақап аты бар - Қанішер, оны жаулары шайқаста ержүректілігі мен қаһармандығына қарап атаған екен. Ал Абылайдың ата-бабалары Шыңғыс ханның ұлы Жошыдан тараған.

№2
Сабалақ лақап аты туралы

Абылай 12 жасында оның әкесі Уәли сұлтан жоңғарларға қарсы күресте қайтыс болды. Бала жетім қалды. Халық аңыздарына сәйкес, отқа оранған қаладан баланы Ораз құл аман алып қалады. Олар Түркістанға туыстарынан пана табуға барған. Бірақ олардан бас тартады. Дала кезіп, өзінің шыққан тегін жасырған Абылай бай адамдарға жалданып жұмыс істейді. Сөйтіп, әйгілі Төле бидің түйелерін жайып, кейін Дәулеткелді байдың қойшысы болады. Ол өте жұпыны, нашар киінген және жүдеу еді. Сондықтан олар оны Сабалақ деп атады - "кедей", "қайыршы". Осыған қарамастан, Абылай, замандастарының естеліктеріне сәйкес, әрқашан өзінің қадір-қасиетін сақтап, жалғыздықты жақсы көретін.

Оның ешқашан жалаңаш жерге отырмағаны, елмен бірге қарапайым шыныаяқтан тамақ ішпегені, ештеңе сұрамағаны және лас ыдыстардан ішпегені таңқаларлық әрекет болды. Осы ерекшеліктерді ескере отырып, иесі оған жылқылардың ең жақсысын Шалқұйрықты сыйлады. Бір жылдан соң Сабалақ жауынгер болуға шешім қабылдады. Ол Бөгенбай батырға барып, Төле бидің рұқсатымен Бөгенбай Сабалақты жауынгерлермен бірге алып кетті, содан кейін оны өз тобына тағайындады. Абылай мықты жауынгер атанды.

Алайда қазіргі ғалымдар Абылай өмірінің бұл бөлігін жалған деп санайды. Олар сол жылдардағы құжаттарға сілтеме жасайды. Абылай деген жетім бала, М.Қозыбаев ат. СҚМУ-нің профессоры Зарқын Тайшыбай қамқорсыз қалған жоқ дейді. Оны алдымен қанатының астына Қайып хан алады, одан кейін Самеке хан, содан кейін Әбілмәмбет хан қамқорлығына алады. Солардың арқасында ол ақсүйектердей тәрбие мен білім алды, әскери өнермен шұғылданды, мерген, шешен және дипломат ретінде танымал болды.

Ғалымдар тіпті келіссөздер хаттамасын келтірді, онда Абылай қатысқан орыс губернаторымен болған кездесудің егжей-тегжейлеріне дейін сипатталған. Шенеуніктер содан кейін 27 жастағы Абылайды мұқият бақылап отырды. Олар оның табандылығына қатты таң қалды. Сонымен, генерал Урусовтың казактар тұтқындаған туыстарын босату туралы мәселеден жалтарып жатқанын байқаған ол оған берген уәдесін еске салып, тұтқындарды тез арада босатуды сұрады. Абылай, құжат куәландырғандай, бас киімде отырғаны үшін кешірім сұрады, өйткені оны алып тастау әдеті қазақтарда болмаған.

Мұның бәрі, ғалымдардың пікірінше, Абылайды кешегі жетім бала немесе қайыршы ретінде сипаттамайды. Жалпы, "сабалак" сөзінің бірнеше мағынасы бар. Қалмақ тілінен аударғанда бұл "жауынгер, батыл адам, батыл күрескер" дегенді білдіреді. Қарсыластарының Абылайды ұрыс алаңында батылдық танытқанына қарап солай атауы әбден мүмкін.

Абылайдың жоңғар батырын қалай жеңгені туралы

Алапат жылдары мен жоңғарларға қарсы күрес Абылайдың бүкіл тағдырын қамтыды десе болады. Ол өзінің халықтық күреске қатысуын ерте жастан бастаған. Ол әр түрлі жекпе-жек түрлеріне қатысты, әрқашан жоңғарлармен болған қанды шайқастарда болды. 20 жасында ол өзінің батыл жауынгер екенін дәлелдеді.

Ұлттық даңқ Абылайға Аңырақай шайқасында қазақтардың жоңғарларды жеңгенінен кейін келді. Таңертеңнен бастап Итішпес Алакөлдің жанында екі әскер жиналды: сары-қара тудың астынд жоңғар және ал қасқырдың басы бар шоқпар бейнеленген ақ тудың астында қазақтар. Бірақ шайқас бірден басталмады. Оның алдында дәстүр бойынша жекпе-жек өтеді. Жоңғарлардың арасынан қоңтайшы Галдан Цереннің ұлы Шарыш шықты. Тарихта қайтпас қайсар, әйгілі батыл адам ретінде суреттелген. Оның тұла бойы темір сауытпен қапталған. Қаһарлы жүзбен ортаға шығып, қарсыласын күтіп тұрды. Қазақ әскерлері тосылып қалды. Ешкім "Шарышпен" жекпе-жекке шығуға батылы бармады. Жоңғарлар мысқылдап күле бастады. Міне, аңызда айтылғандай, қазақ әскерінің артқы қатарынан Сабалақ атты Бөгенбай батырдың қаруын асынып жүрген жас жігіт кенеттен алға шықты. Ұрыс кезінде ол шаштарын қырқып, нағыз жауынгерге ұқсады. Найзаны, қалқанды, лақтырып тастап, бір ғана қызыл жеңсіз күртешемен батыл түрде Шарышқа бет алды. Жоңғарлар жас жауынгерге қарап, күле бастады.

Қазақтар өз өлімін қарсы алуға батылдықпен барған ессіз адамға аяушылық білдірмес бұрын, болып жатқан оқиғаларға қарауға батылы жетпеді. Бұл кезде Абылай Шарышқа жақын келгендіктен, ол еріксіз найзасын сермей бастады. Бірақ жас батыр барлық шабуылдарын бойына дарытпады. Ал Шарыш Абылайға бар күшін салуға бел буған кезде, ол тұрып, Жоңғар ноянына секірді. Таңқаларлығы, екеуі де бірден суға қарғыған. Екі жақтағы жауынгерлер суды ұзақ тесілумен болды. Олар Абылайдың айла-амалын ендңі түсінгендей. Біраз уақыттан кейін Сабалақ шығып, атасы Абылайдың атын ұрандатып, айғайлады, ал Жоңғар Шарышы үстіндегі темірдің ауырлығынан бірден су түбіне кетті. Абылайдың айқайын қазақтың жігерлі жауынгерлері көтеріп алып, бірден өзеннен шабуыл бастады. Қазақ әскерінен сан жағынан әлдеқайда жоғары, бірақ қолбасшысыз қалған қалмақтар жаншылып, жеңіліске ұшырады. Жеңіске жеткен шайқастан кейін хан Әбілмәмбет Абылайды құшақтап, әскерге өзінің құпиясын ашты: "Бірде мен Бақы Уәлиден бір ұл қалды деп естідім, міне, сен осындасың, егер мақұлдасаң, сен ұлы хан болуың керек" деді. Содан кейін үш жүздің 90 өкілі хан Әбілмамбеттің айтқанын мақұлдады. Бірақ толық билік бірден берілген жоқ. Біріншіден, жетім Сабалақ өзінің жақсы атына ие болып, ұлы Абылайдың құрметіне атала бастады және Орта жүздің Арғынындағы Ағығай тайпасының ірі руларының бірін басқара бастады. Тек 1743 жылы Түркістанда оны ақ киізге көтеріп, Орта жүзге хан сайлады. Бұқар жырау осылай суреттейді: "Жиырма жаста сұңқар атанып, жұлдызың биік және жоғарыдан көріндің. Сәттілі сенімен бірге болды. Жиырма бес жаста бақыт құсы сіздің тағыңызда отырды".

Ұлы ханның шөбересі Шоқан Уәлиханов: "Көптеген жорықтарға қатысып, қарапайым жауынгер ретінде, ол ерекше батылдығы мен айла-тәсілдерін көрсетеді. Оның пайдалы кеңестері мен стратегиялық ойлары ақылы мен данышпандығын паш етті", - деп жазды.

Абылай жоңғар жағында соғысты

Жоңғар шапқыншылығынан қазақ халқын аман алып қалу үшін қанша уақыт пен күш жұмсалғанын білсекте, әрине, бұған сену қиын, алайда тарих өз дегенін айтады.

1742 жылы Аңырақай шайқасынан кейін бірнеше жыл өткен соң Абылай жоңғардың кезекті шапқыншылығына тойтарыс беруге тырысты. Бұл Есіл өзенінде болды. Бірақ сол кезде Абылай хан жеңіліске ұшырады, тіпті жоңғарларға тұтқынға түсті. Тұтқында жүріп Абылай моңғол және қалмақ тілдерін үйренген. Ол Қалдан-Сереннің ұлын өлтіргеніне қарамастан, жиі қоңтайшының қонағы болған. Сондай-ақ, Абылай тұтқында аты аңызға айналған Ойрат ақсүйегінің тұқымынан шыққан ноян Әмірсанамен (1755-1757 жылдары Жоңғар ханы болған) дос болды. Бір жылдан кейін, 1743 жылы Абылайды басқа бір ноянға алмастырып, тұтқыннан босатты. Сол жылы ол Орта жүздің ханы болды.

Бір қызығы, тұтқыннан кейін де ол жоңғарлармен достық қарым-қатынасты сақтаған. Қалмақтың Аюке ханның жесірі Дарма-Балаға жазған хатында былай деген жолдары бар: "Мен, Абылай сұлтан, сізге саулық тілеймін, біздің барлық бодандарымыз сізге иіліп сәлем жолдайды. Өзім жайында сізге мынаны хабарлаймын: Мен Қалдан Сереннің қолынан аман-есен және абыроймен босанып, үйге келдім. Мені Қалдан Серен өзінің ұлындай көреді, ал сіздің немерелес бауырыңыз Септен мені інісі деп біледі. Мен де сіздің ініңіз боламын". Осылайша бітіспес дұшпандар бір сәтте туыс болып шықты. Алайда тек қағаз жүзінде.

1746 жылы танымал қоңтайшы Қалдан Серен өлген уақытта, Цинь империясы Жоғарияны басып алып, Орта жүз ұлысына басып кіре бастады. Абылай хан барынша Жоңғарияның бүлікші ханы Әмірсанаға қарсылық көрсетуге қол ұшын беріп жүрді. Жоңғарлар Қытаймен ақтық соғыста жеңіліске ұшыраған уақытта Әмірсана біршама уақыт Абылайдың иелігінде жасырынған. Абылай ханға жоңғарларды қолдауға не себеп болды? Бірақ, тереңірек үңіліп қарасақ, оның бұл саясаты түсінікті. Ойрат князьдерінің өзара кереғарлығына араласып, ол жауынгер ойраттарды өз тайпаластарына қарсы қою арқылы әлсіз етуге мүмкіндік алды. Абылай хан өзіне тән рулар мен тайпалардың көшін Ертіс пен Зайсан қазаншұңқырларының жоғарғы ағысының алқабына қарай жылжыта алды .

Сосын жоңғарлардың күші сарқылғанын түсініп, Абылай өз шешімін өзгертіп, ойрат қонысынан шығарып, Цинь империясының жағына шықты. Бұл да өз жемісін берді. Осы жағдайдан кейін ол Жоңғар хандарының иелігінде болған Орта және Ұлы жүз қазақтарының қонысын Тарбағатай және Солтүстік-батыс Жетісу жерлеріне таратты. Осылайша Абылай хан тек әсери талантын көрсетіп қана қоймай, ақыл-ойының ұшқырлығын, байсалдылығын, төзімділігін және айрықша дипломатиялық қабілетін көрсеткен.

Абылай хан Қытай бодандығын қабылдады

Ресми түрде Ресей тағына берген мәңгілік антына адал бола отырып, Абылай хан 1757 жылы қытайлық Боғдыхан патронатына кірді. Бұл мемлекеттің толық дербестігін сақтауды білдіреді, бірақ келісілген алым-салықты төлеп отыруға міндеттелді. Хан Абылай қытайдың ван титулын ("ван" - уағдаласқан алым-салықты төлеп тұратын, іс-әрекетін тәуелсіз жүргізетін вассалдық князь) да алды.

Бір қызығы, вассал деп өз кезінде ғаламды дүр сілкіндірген Шыңғысханды да санаған. Бірақ қытай билеушілері оған ван атағын емес, тек чаутхури атағын берген. Сол кездегі ван керейіттер ханы Тұғырыл болды.

Цинь империясымен байланыс орнатқан Абылай ресейлік протекторатты мойындаудан бас тартпады және Ресей билігін оның "бодандыққа кіргенде берген уәдесінен айнымай, жаны шыққанша адал болатынын айтып сендірді".

Абылайдың Ресей және Қытаймен қарым-қатынасты қалай жүргізгені туралы тарихшы В.А. Моисеев былай дейді: "... Абылай Ресей және Қытайдың қуатын біле отырып, екеуімен де мемлекетаралық қарым-қатынасты жақсы қалыптастырды, сондай-ақ ол осы мүмкіндікті ішкі жауларына және Қоқанд пен қырғыз манаптарына қарсы қолданды.

"Хан ығында Әбілмәмбет отырғанымен, 1750-жылдардан бастап елде Абылайдың дегені болып, айдарынан жел есіп тұрды... Көршілес елдер қазақ мемлекеттігін дәл осылай Абылай тұсында мойындай бастады" дей келе Абылайдың Ресей патшалығына бодандығын теріске шығарады. Абылайдың бодандықтың қамытын кимегені де шындық. Ол орыс бекіністерімен шекарада тыныштық болуын қадағалаудан басқа ештеңге міндеттеген жоқ... Абылай сондай-ақ Цинь сарайымен қарым-қатынасын да осы деңгейде ұстады... Түптеп келгенде Абылай өз халқының мүддесін ғана ойлады".

Осылайша танымал "арыстан мен айдаһар арасында" саясаты іске асырылды. 1759 жылы Абылай Петербургке өзінің туысы Жолбарысты ресейлік протекторатты мойындайтынына кепіл ретінде жібереді. Абылай Әбілмәмбетпен бірге елшілікті Қытайдың "қазақтар үш жылда бір мәрте патшаға сәлемге келуіне болады" дегеніне қарамастан жиі-жиі жіберген. 1759 жылы Абылай өз інісі Сұлтанмәметтің баласы Орыс сұлтан мен Бөкенбайды, 1760 жылы Жолбарыс сұлтан, Даулеткерей сұлтан және Науанды, 1762 жылы Бөкенбайды, 1762 жылы Әбілмәмбет хан Сайбекті аттандырған. Елшілер тізімі осылай жалғаса береді. Кейін елшілікке Абылайұлы Уәли сұлтан, Әбілпейізұлы Жолшы сұлтан да барып қайтты.

Абылай Қытаймен сауда қатынасына ерекше көңіл бөлді. Сол мақсатта Сайрамкөл жағасында Іле цзянцунымен (генерал-губернаторымен) кездесіп, онымен сауда шартын жасасқан. Қытай жазба деректерінде былай делінген: "1757 жылы Абылай заңымен жасасқан келісім бойынша Абылайдың, Әбілпейіздің, Қабанбайдың, Қожабергеннің, Дәулетбайдың сауда тоғанақтары Үрімшіге үзбей келіп, ат, түйе, қой, өгіз өткізіп, оған өздеріне қажетті мақпал, торғын, шай және фарфор ыдыстарын алып қайтқан". Абылайдың өзі бүкіл Шыңжандағы сауданы қыздыруға ұйытқы болып, сауданың 70-80 пайызы Құлжа және Шәуешек қалаларында тек қазақтармен жасалғандықтан, тарихта бұл сауда "Құлжа-қазақ саудасы", "Шәуешек-қазақ саудасы", "Үрімші-қазақ саудасы" деп аталған.

Абылай хан Қытай мен Ресейге бодан бола отырып, елді тәуелсіз басқарды, әрі өз саясатын жақсы жүргізді

Екатерина ІІ Абылайды үш жүздің ханы ретінде мойындамады

1771 жылы Түркістанда үш жүздің, қырғыздардың және Сырдария қалаларының тұрғындары ақ киізге отырғызып, бүкіл Қазақ хандығының ханы етіп Сұлтан Абылайды жариялады.

Ең қызығы, оны тек Қазақстанда ғана үш жүздің ханы деп санаған. Қытай императоры және ресейлік император Екатерина II Абылайдың беделінің артуынан үрейленіп, оны тек Орта жүздің ханы деп санаған. Абылай болса оны халық сайлады деп есептеді және өз саясатын жалғастырды. Тарихшы А.И. Левшин былай деп жазды: "Өзінің қадір-қасиеттеріне сенімді, ол (Абылай хан) өзіне адамдарды тарта білді, жауды өз күшімен қорқытып, мойындатқан, мұқтаждықтарына қарай, орыс не қытай боданында болғанына қарамастан шын мәнінде тәуелсіз билеуші болды".

Екатерина II-ші Абылай ханның еңбегін жоғары бағалайтын. Оның сыйының қатарында Петропавлдағы 4 бөлмелі ағаш үй бар, ол өзі Абылай үшін арнайы салдырған. Кейін бұл үй лазаретке айналды. Ал бүгін - "Абылай хан резиденциясы" мұражайы.

Абылай ханның 70 баласы болды

Абылай ханның 12 әйелі болды. Олар 30 ұл және 40 қызды дүниеге әкелді. Олардың барлығының дерлік есімдері тарихта сақталған. Көп болғанына қарамастан, Абылай ханның отбасы тату және ұйымшыл болды. Ханға ең жақыны үлкен ұлдары Уәли мен Шыңғыс болды, олар одан дипломатияны, ел басқару өнерін үйренді. Абылай хан өлгеннен кейін таққа ұлы Уәли келді, кейін немересі Ғұбайдолла отырды. Ұлы хан ұрпақтарының қатарында ұлы ғалым Шоқан Уәлиханов, Уәли ханның немересі бар.

Абылай хан күйші болған

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың мәдениеттану және дінтану кафедрасының профессоры Қалимаш Бегалинованың айтуынша, Абылай хан замандастарының куәгерлігі бойынша, көрнекі шығармашылық қабілеті болған. Оның сөздері жиі афоризм мен мақалдарға айналды. Мысалы, ол өз ұрпағы жайында былай айтқан: "Мен - арыстан, ұлдарым - жолбарыс. Немерелерім қасқырлардан ірі болмас, ал олардың балалары иттен де қауіпті болмас...". Осылайша ол өзінің әулетінің ұсақталып, сол замандағы абырой мен ұлылықтан айырылатынын білген.

Абылай хан бірнеше танымал әннің де авторы. Бізге оның шамамен 20-ға жуық күйі жетті. Негізінде қанша күй болғанын өкінішке орай, ешкім де нақты білмейді. "Ақ толқын", "Бұлан жігіт", "Дүние қалды", "Жетім торы", "Қайран елім", "Қара жорға", "Майда жел", "Шаңды жорық" әндері сол кездегі қоғамдық-саяси жағдайды бейнеледі.

Шоқан Уәлиханов очерктерінің бірінде "Жетім торы" күйінің қалай шыққаны туралы айтып берді. Шаңды жорық (қазақ-қалмақ соғысындағы соңғы шайқастардың бірі) кезінде Жантай батыр шейіт болды. Оның торы айғыры жауға берілмей, қазақ тұрағына оралады. Абылай болса жорыққа шығу үшін қол жинап жатқан. Осындай шақта орда сыртынан ат дүбірі шығып, іле күмбірлей кісінеген дауыс естіледі. Хан ордасына атпен келу рәсімде жоқ. Абылай хан бастаған батырлар мен билер елең етісіп, сөздерін тыяды. Сол екі арада, әлденеге елегізгендей үнмен тағы да кісінеген дауыс естіледі. Төлеңгіттердің бірі ордаға кіріп: "Хан ием, Жантай батырдың тұлданған аты ғой, жорық дүбірін сезіп, иесін іздеп жүрген сияқты", - деп тіл қатады. Осы кезде Жантай батырдың торы тұлпары құйрығы сабаудай болып, орданың алдынан ойқастай өтеді де, батырлардың аты байланған үйреншікті кермеге барып тоқтайды. Содан соң ішін тартып тағы бір қоңыраудай күмбірлеп кісінейді. Күтпеген көрініс ордадағылардың есіне Жантай батырды түсіріп, мұңайтып тастайды. Сонда Абылай хан да көзі боталай мұңайып: "Қайран Жетім торы, иесін сағынған екен ғой... Бізге де керек ер еді-ау!" - деген екен.

Абылай хан тұрғын үйдің жаңа жобасын ойлап тапты

Абылай хан қазақтарды отырықшы өмір салтына көшіруді армандады. Өкінішке орай, оның заманында бұл мүмкін болмады. Бәлкім, сол себепті, ол қазақ үшін ыңғайлы әрі жеңіл тұрғын үй ойлап табуды шешкен шығар. Ол қадаға орнатылған жолға арналған жаппа түрінде болды. Төбесінде шаңырақ (бейімделген шеңбер) болды. Жаппаның сырты киізбен қапталып, тек кіретін орын ғана ашық қалдырылған және төбесінде түтін тесігі болған. Бұл туралы ресейлік этнограф Николай Харузин (1865-1900) "Түркі және моңғол халықтарының тұрғын үйінің даму тарихы" жұмысында жазады: "Қазіргі уақытта абылайша тек жорық кезінде ғана пайдаланылатын киіз үй ретінде ғана қолданылады. Ол өз әскері үшін жаппаның осы түрін енгізді, жаппаның атауы - абылайша деп аталады".

#10

Абылай хан туристік бағдарды жасады

Бүгінгі таңда қазақстандық туризмнің мақтанышы болған орындар Абылай ханның есімімен тығыз байланысты. Олар: Бурабайда орналасқан Ұлы хан тағы мен алаңы, өзі жерленген Түркістан қаласы, Петропавлда орналасқан резиденция. Сонымен қатар, Абылай хан ХХ ғасырдың басына дейін қазақ даласында танымал болған туристік бағытты (Хан жолы деп аталады) ойлап тапқан.

Абылай жолы - Талас және Шу бойын мекен еткен қазақтардың Бетпақдала және Мырзашөл арқылы жаз жайлауға көшетін жолы. Ал бұрындары бұл жолдармен керуендер өткен.

Абылай хан бұл бағдармен өз әскерімен өткен, содан кейін осындай атау қалған. Абылай жолының жүру бағыты төмендегідей: Арқа өңірі - Мамай көлі - Итемген көлі - Моншақты таулары - Ертіс өзені - Ақмола - Майбалық көлі - Нұра өзені - Құлан өлмес - Алқалық таулары - Ескеней таулары - Сары су өзені - Манақ өзені - Ақтас Егінбұлақ құдығы - Төлеген құдығы - Дубашы сор - Бұлан таулары - Қатын су құдығы - Бөртке тіккен құдығы - Ажар құдығы - Тасжарған құдығы - Байғара таулары - Бетпақдала Құрманның құмдары - Шу өзені - Талас өзені - Алатау Хантау (Мұндағы Хантау атауын 1753 жылы хан Абылайдың ат басын тіреуімен байланыстырады).

Ұлы ханның өмірі мен шығармашылығы туралы толығырақ қайдан білуге болады? Абылай хан өз туының астында бүкіл Қазақстанды жинады. Бірақ ол ерекше із қалдырған орындар бар…

Ең алдымен, бұл - Бурабай. Атақты көлге кіре берісте Абылай хан алаңы мен тағы орналасқан. Аңыз бойынша, дәл осы жерде Орта жүздің ірі руларының өкілдері Сабалақты ақ киізге отырғызып, оны табиғи тастан жасалған таққа апарып, өздерінің билеушісі деп жариялады.

2008 жылы Петропавлда Абылай хан резиденциясы ашылды. Бұрын мұражай орнында Абылай ханның 4 бөлмелі ағаш үйі болған, оны Екатерина II патшайымы тарту еткен. Кейін оның орнында әскери лазарет болған. Бүгінде үй мұражайға айналды. Оның экспозициясында Абылай хан дәуіріндегі тұрмыстық заттар, киім-кешек, қару-жарақ, сондай-ақ оның тағы тұрған үлкен бөлме бар. Оның ішіндегі ерекше қызықты экспонаттар - Абылай ханның өзі қарап тұрғандай әсер қалдыратын картинасы және Аңырақай шайқасының толық реконструкциясы.

Түркістан қаласындағы Х.А. Яссауи кесенесі. Осы кесененің қапталында Ұлы хан Абылай жерленген. Оның жерленген жері Яссауи бейітінің оң жағында бес метр қашықтықта орналасқан.